جایگاه مسئولیت‌پذیری در تربیت نوجوان

مسئولیت‌پذیری یکی از عوامل کلیدی در تربیت نوجوان است. دوران نوجوانی برای هر فرد یکی از دوره‌های حساس و مهم زندگی است. در این دوران، نوجوان به سمت بلوغ و رسیدن به هویت خود حرکت می‌کند و به مسئولیت‌های بیشتری نسبت به خودش دست می‌یابد. اساسا یکی از تغییراتی که دوره‌های مختلف رشدی انسان رخ می‌دهد تغییر در سطح مسوولیت پذیری است و از سطحی که تقریبا هیچ مسوولیتی حتی نسبت به خودش احساس نمیکند در دوران نوزادی، به جایی که مسوولیت نسبت به خودش را درک میکند و رفته رفته به جایی میرسد که اگر در مسیر درست حرکت کند توانایی مسوولیت یک خانواده را میتواند بر دوش بگیرد و حتی برخی فراتر رفته و مسوولیت اجتماعی در جامعه‌ای که زندگی میکنند بر دوش خود احساس میکنند.

از همین رو، از مسئولیت‌پذیری به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل در تربیت نوجوانان یاد می‌شود. زیرا نوجوانان در دوران رشد هستند و باید به مرور یاد بگیرند که به خود، خدا، خلق (اطرافیان و اجتماع) و مخلوقات (محیط زیست) خود مسئولیت دارند و در واقع نسبتی که هر فرد با این چهار ساحت برقرار می‌کند است که هویت وی را شکل می‌دهد.

در این رابطه، باید به این نکته توجه کنیم که مسئولیت‌پذیری به معنی تقبل مسئولیت‌های خود و انجام آن‌ها به درستی و از طرف دیگر پذیرفتن مسوولیت اعمال و رفتار خود است، به عبارت دیگر مسئولیت‌پذیری (Responsibility) به عنوان تعهدی درونی از سوی فرد برای انجام مطلوب تمامی فعالیت‌هایی است که به وی سپرده شده یا برعهده گرفته است.

راه های آموزش مسوولیت پذیری به نوجوانان

1. آموزش مفهوم مسئولیت پذیری: یکی از بهترین مقدمات برای آموزش مسئولیت‌پذیری به نوجوانان، آگاهی بخشی به آن‌ها در مورد تأثیرات اقدامات خود بر دیگران و خودشان است. همچنین، باید به صورت درونی درک کنند که به دنبال چه چیزی هستند و چگونه می‌توانند به آن هدف دست پیدا کنند. لذا شناخت، آگاهی و هدف داشتن در مسوولیت پذیرشدن افراد نقش اساسی دارد. لذا در مدرسه همت، شعار «هدف، مسوولیت و تلاش» به عنوان سه راهکار عبور موفق از مسیر پرچالش نوجوانی در نظر گرفته شده است و اساسا همت، مرکب از سرواژه همین کلمات یعنی «هـ»، «مـ» و «ت» است.
2. ارائه فرصت‌هایی برای به دست آوردن تجربه: یکی از راهکار‌های عملی که می‌توان برای تقویت مسئولیت‌پذیری در نوجوانان به کار گرفت، ایجاد فضایی پویا و پر از چالش‌های مختلف یا فراهم کردن فرصت‌هایی برای به دست آوردن تجربه است که به نوجوانان کمک ‌می‌کند تا به سطح بالاتری از مسئولیت پذیری دست پیدا کنند. در این فضا، نوجوانان باید با شرایطی روبرو شوند که با آن‌ها در زندگی روزمره مواجه می‌شوند. مدام مداوم (مشارکت دانش آموزان در امور مدرسه به صورت مداوم) یکی از سرفصلهایی است که برای تقویت حس مسوولیت پذیری در مدرسه همت در نظر گرفته شده است. به این ترتیب، آن‌ها مجبور می‌شوند تا با شناخت و ارزیابی این شرایط، به راه‌حل‌های متناسب با آن‌ها دست پیدا کنند و تبعات تصمیمات و اقدامات خود را در عمل ببینید و نسبت به آن مسوولیت پذیر باشند.اردوها نیز یکی از بسترهای بسیار مناسب برای تحقق این موضوع است که روش همت تحت نام «اردوهای هدفمند» شناخته و نام گذاری شده است.
3. ایجاد احساس مسوولیت نسبت به اطرافیان: از دیگر راهکارهای عملیاتی افزایش مسوولیت پذیری در نوجوان، ایجاد حس مسوولیت نسبت به دوستان در قالب طرح همدرس می‌باشد. در قالب این طرح دانش آموزان در مدرسه زندگی گروه‌بندی شده و در بازه زمانی مشخص اکثر فعالیتهای آنها در قالب گروه همدرس انجام میشود.
4. مشارکت فعال در کلاس درس: نوجوانان باید در کلاس درس به عنوان یک عضو از کلاس به نحو مناسبی مشارکت داده شوند. برای مثال علاوه بر روشهای تدریس فعال که به آن‌ها اجازه داده میشود سوالات خود را مطرح کنند و ایده‌های خود را به اشتراک بگذارند یا گزارش‌هایی درباره فعالیت‌های کلاسی خود بنویسند، میتوانند در برخی مواقع در نقش معلم یا کمک معلم از نوجوان استفاده کرد. در دبیرستان همت این روش تحت عنوان آقا معلم در دستور کار برخی از دبیران (خصوصا دبیران زندگی) برای ارائه برخی از سرفصلهای درسی که توسط دانش آموزان قابل ارائه می‌باشد، شناخته میشود.
5. تقویت حس مفیدبودن: روش‌های انگیزشی می‌تواند به نوجوانان کمک کند تا به مسئولیت پذیری بیشتری دست پیدا کنند. به عنوان مثال، می‌توان به آن‌ها اعتماد کرد و وظایفی را به آن‌ها واگذار کرد که باعث می‌شود احساس مسئولیت بیشتری داشته باشند. شرکت در پروژه‌های داوطلبانه و خیریه احساس مسوولیت اجتماعی که نیاز به کمک دارند، می‌تواند به نوجوانان کمک کند تا با مسئولیت پذیری آشنا شوند.